Pier Mosterman

Feiten

Jan Pieters heeft patroniem Pieters of Piers, dus hij had een vader die Pieter of Pier heette. Meer weten we niet. Van zoon Jan vinden we vermeldingen, maar geen geboorte-, huwelijks-, of overlijdensakten (op Ameland, wel een huwelijk in Sloterdijk), hij is afkomstig van Ameland, maar van vader Pieter is er niks. Dat twee Mostermannen met patroniem Jan afkomstig van Ameland voorkomen in de Sontregisters, is ook een feit. Hij kreeg in ieder geval een zoon Jan Piersoon, die hij mogelijk naar zijn vader vernoemde.

De vroege familie

In 1721 worden een Cornelis Jansen en een Claes Jansen Mosterman geregistreerd in het Sonttolregister. Broers?

Zij zullen, schippers, voor 1700 geboren zijn. Het zou goed kunnen dat het de om de heen- en terugtocht van dezelfde Mosterman ging, al ligt een verwisseling van Cornelis (Kees) met Nicolaas (Claes) niet voor de hand. Mogelijk is Kees als Claes verstaan.

Er moet dus ook een vader Jan geweest zijn. Twee als ze geen broers waren en niet dezelfde persoon. Mogelijk was Pieter een broer, die een zoon naar zijn vader vernoemde. Dat hij een broer was van beide zonen van Jan, die misschien niet eens broers waren, is niet zeker. Wel is het waarschijnlijk dat zij familie waren, als geen broers dan neven. Dan waren er misschien wel 3 Jannen, of 2 Jannen en de vader van Pieter die geen Jan heette.

                    [opa van Pier]
             /            |             \
[vader van Pier]   [vader van Claes]   [vader van Cornelis]
 /        \            /      \           /       \
Pier      broer?    Claes    broer?     Cornelis  broer?

Als Claes en Cornelis geen broers waren, is het onwaarschijnlijk dat hun vaders, beiden Jan, broers waren. Dat zou de familie nog groter maken.

Alle hedendaagse Mostermannen stammen af van Leendert Jans, zoon van Jan Pieters. Dat er geen andere afstammelingen bekend zijn (van Pieter, Claes en Cornelis) lijkt erop te wijzen dat de familie niet groot was. Van Jan Pieters zijn ook geen broers of zussen bekend. Dat maakt het waarschijnlijker dat Pieter een broer was van Cornelis en/of Claes en geen neef.

Het zou natuurlijk kunnen dat de familie weldegelijk zo groot was, maar dat maar 1 familielid de naam Mosterman kreeg/droeg/overleverde.

Behalve Leendert Jans had hij uit het eerste huwelijk:

• Pieter Jans, van wie twee kinderen bekend zijn, hen zien we, volwassen, gedoopt worden in Ballum, maar daarna ontbreekt elk spoor.
• Foppe Jans, van wie een zoon Jan Foppes bekend is, die volwassen, gedoopt wordt in Nes, maar daarna ontbreekt elk spoor.

Uit zijn tweede huwelijk

• Pier, die een dochter Dieuwke Piers kreeg die ongehuwd overleed.
• Aukje Jans, wier kinderen ernstig gehandicapt zijn, zij overlijden jong en zonder nakomlingen.

Theoriën

Jan Pieters wordt vaak in Amsterdam genoemd, van de 14 vermeldingen in Sont staat er bij 6 dat hij van Amsterdam was (niet vertrek of bestemming, maar waar de schipper vandaan kwam), en bij 8 staat er Ameland. Cor Trompetter (zie bij zoon Jan) beschrijft dat schippers van de Waddeneilanden in Sont vaak een andere afkomst opgaven, vaak Amsterdam. Hij trouwde met Anke in Sloterdijk. Kwam Jan naar Ameland, of Anke? De huwelijksakte vermeldt enkele ....Ameland. Waren de Mostermannen al veel langer op Ameland?

Peter de Grote

Het verhaal gaat in de familie dat de Mostermannen met tsaar Peter de Grote naar de Nederlands kwamen. Die bezocht met zijn gevolg in 1697-1698 Nederland, en later nog eens van 1716-1717.

Dat kan kloppen met een kind verwerkt in 1697 (Pier, vernoemd naar de tsaar?), dat op Ameland 35 jaar later zelf weer kinderen krijgt (Jan). Of een Pier die in 1716 blijft plakken, zich vestigt op Ameland en daar kinderen krijgt (Jan in 1723).

Er waren echter voor de komst van de tsaar al Mostermannen op Ameland. De Sontregisters noemen in 1721 en Claes Jans en een Cornelis Jans Mosterman, van Ameland. Dat doet vermoeden dat ze ook op Ameland zijn geboren en hun vader er toen ook al woonde. Dan moet Jan in 1697 met de tsaar zijn meegekomen, en in korte tijd, voor 1700, Pieter, Claes en Cornelis op Ameland hebben moeten krijgen. Er zijn ook eerder al Mostermannen in Amsterdam, Rotterdam, Hilversum, Alkmaar en Enkhuizen, zie 3, al zijn die waarschijnlijk niet verwant, maar het lijkt onwaarschijnlijk.

Van Amsterdam naar Ameland

Zoon van Pier, Jan is schipper op "de Jonge Pieter van Nes". Het schip is gebouwd in opdracht van Amsterdamse koopmannen, en (deels) eigendom van welgestelde Amsterdammers, zie bij zijn zoon. Ook zijn kleinzoon Pieter Jans is schipper op een Amsterdams schip. Beiden komen we tegen in de notariële archieven van Amsterdam. Kwam Jan uit Amsterdam of werkte hij er alleen maar?

Er was op 23-12-1715 een Pieter Janse Mosterman getuige bij de doop van Hillitie Bijl in Amsterdam. Het kan dus dat dat de vader was van Jan, dat die in Amsterdam woonde (of er alleen maar vaak kwam voor zijn werk), en zijn zoon Jan ging varen, en op Ameland belandde. Die Pieter zou, als in 1693 geboren, dan bij de doop 22 jaar oud geweest zijn, en 8 jaar later (1723) een zoon naar zijn vader, Jan, vernoemd kunnen hebben. Die doop was echter RK, en zoon Jan Piersoon was leraar en later oudste bij de Doopsgezinden. Natuurlijk kan het dat hij getuige was bij zijn scheepsmaat die tot een andere kerk behoorde.

Die Amsterdamse vader Jan, dan ergens geboren rond 1670, kan dan een vader gehad hebben, zeg Pieter, die rond 1640 geboren zou zijn. Misschien was dat dan een broer van Mariecken (doop 1635), dochter van Jan. Die Jan is mogelijk dezelfde als de Ian Pieters Mosterman van wie als vlotschuitvoerder/nachtwerker een penning bekend is (1646).

Familie? Jan, vader van Mariecken, zou dan een zoon of neef geweest kunnen zijn van Roeloff Barentsz. Diens ouders laten een erfenis na in 1627, Roeloff heeft een meerderjarige ongehuwde dochter Sijtgen. Zij is dan geboren voor 1606, Roeloff dan voor 1585, en zijn vader Barent dan voor 1564.

Aangenomen dat Barent ook in Amsterdam woonde, en alle Amsterdamse Mostermannen familie waren, zou Pier dan de 6e generatie Mosterman zijn. Zie onder 3 voor een fictieve Amsterdamse Mosterman familie.

Mogelijk zijn in twee akten Mostermannen onterecht als Mostertman vermeld, en behoren ook Jan Hansz en Dirck Gijsbertse tot de familie.

Dan kan het zijn dat Pier zich op Ameland vestigt en de Amelander tak van de Mostermannen begint, of dat zijn zoon Jan Pieters dat doet. Gezien het bestaan van Claes Jans en Cornelis Jans, is het echter waarschijnlijker dat er zeker al een generatie eerder Mostermannen op Ameland waren.

Van Ameland naar Amsterdam

Het kan natuurlijk ook goed andersom zijn: de Mostermannen komen van Ameland, en varen ook in 1740 al eeuwen op handelsschepen langs de kust, zie 5. Zodoende zijn er al vele generaties eerder ook een paar in Amsterdam neergestreken, de Amsterdamse Mostermannen stammen dan af van de Amelandse, alleen de Amsterdamse archieven zijn beter bewaard gebleven. Hetzelfde geldt dan mogelijk voor de Mostermannen in bijv. Enkhuizen, en Alkmaar.

Het feit dat in 1721 twee Mostermannen (Cornelis en Claes) "van Ameland" met een vader Jan in Sont geregistreerd worden doet vemoeden dat er al rond 1660 minstens één Jan Mosterman werd geboren en op Ameland een zoon kreeg. Jan Jans Mosterman oppert dat Cornelis en Claes mogelijk dezelfde persoon zijn op de respectievelijk heen en terugreis. Doorgaans is een Cornelis echter een Kees en een Claes komt van Nicolaas, al kan Kees als Claes zijn verstaan. Het is in elk geval niet onwaarschijnlijk dat Pieter ook op Ameland werd geboren.

Achternamen De meeste mensen op Ameland hadden in die tijd geen achternaam: in de kleine populatie waren voornaam en patroniem voldoende onderscheidend. De enkelingen die wel een achternaam hadden kwamen ofwel van de wal (Metz) waar in de steden meer behoefte was aan een achter- of bijnaam, of ze werden naar hun beroep genoemd (Bakker, Molenaar, Visser, Kooy/Kooiker). Valt er op Ameland genoeg mosterd te verkopen voor een mosterdman? Zie 4.

Pas halverwege de 18e eeuw zie je in de Amelander doopboeken dat de familienamen snel gebruikelijker worden. Het zou kunnen dat de zeemannen en m.n. schippers, die zich havens moesten laten registreren, meer behoefte hadden aan een achternaam, al zie je in de meeste akten van begin 1700 zeelui met alleen voornaam en patroniem, zo ook bij de commandeurs.

Van elders naar Ameland

Waren er voor die tijd elders al Mostermannen, die zich op Ameland gevestigd kunnen hebben? Gezocht naar niet Amelandse Moster(t)mannen geboren voor ca. 1750, gerangschikt naar herkomt en verdeeld over generaties. Was het familie, waar kwamen ze vandaan, zijn ze linken aan Ameland? Het is mogelijk, er zijn geen concrete aanwijzingen gevonden, zie onder 3.

Vikingen

De vroege Mostermannen waren schippers en timmermannen. Mogelijk, zie 3.5.1, werd een Amelandse voorouder "de Mosterman". Of van alle Jannen of Pieters, was hij degende die ook mosterd maakte. Al heette zijn ouders dan geen mosterdman, al kwamen zijn ouders van het eiland, uiteindelijk kwamen ze van elders. Hoe en waarvandaan?

Ook zonder boot kon je naar Ameland komen, een aantal mooie verhalen:

• Verbindingen van Ameland met het vaste land
• Verbindingen naar Ameland
• Dam naar Ameland

Nog vroeger kon je lopen naar Ameland, het was ooit zelfs geen eiland, al zal zelfs toen de tocht niet gemakkelijk geweest zijn zonder schip. Vermoedelijk was het het Sint Luciavloed, op Terschelling de St. Hubertusvloed genoemd, die het gat van de Waddenzee en de Zuiderzee sloeg.

Voor 1250 was het grootste deel van Friesland en Holland nat en moerassig: Nederland werd immers veroverd op het water met dijken en molens. De Friezen bouwden op terpen. Ook al voor de vloed werd er door de bevolking gewerkt aan een verdedigingslinie tegen de Noormannen. De Friese gebieden hebben immers een tijd onder het bewind van Vikingkoningen als Rorik en Godfried gestaan.

Volgens de legendes over Magnus Forteman en Roorda van Genum zouden de Friezen destijd ook gevochten hebben tegen de Saracenen voor Karel de Grote.

In die tijd, toen Nederland/Friesland werd ingelijfd bij het rijk van Karel de Grote, was er nog geen waddenzee en waren er nog geen eilanden, al zullen delen enkel per boot bereikbaar geweest zijn.

De graven van Holland kwamen voort uit de graven van Holland en Friesland, en uit de graven en koningen van Friesland. Het Huis van Egmond speelt daarin een belangrijke rol. De eigen geschiedschrijving van het geslacht van Egmond beschrijft, wellicht niet waarheidsgetrouw, de vroege Friese (Nederlandse) geschiedenis.

Het is zeer voorstelbaar dat de Friezen en de Deense "vikingen" culturele overeenkomsten hadden en zelfs afstamming deelden. Zo staat op p62 beschreven dat koning Radboud een Fostatempel op Ameland in ere hersteld. Dat was dus nog voor de kerstening, toen nog goden aanbeden werden die waarschijnlijk veel weg hadden van de Germaanse en Noorse goden.

Op p65 staat beschreven dat Gundebold of Gondobaldus, kleinzoon van Radboud, een dochter Tecla had die vrouwe was van Ameland, en gehuwd met Hajo Camminga. Volgens sommigen stambomen waren Radboud, zijn zoon en Gondobaldus gehuwd met Deense vikingen. De naam Camminga komt voor onder de legendarische Potestaten van Friesland (Reinier Ritske), maar ook veel later nog waren zijn heren van Ameland.

Het is daarmee voorstelbaar dat Ameland, net als de andere waddeneilanden, al in de 6e en 7e eeuw werden bewoond, door "Friezen" een volk verwant aan de Deense vikingen. Dat die daar ook na de Sint Luciavloed in de 13e eeuw, toen het waddeneilanden werden, geschieden van de wal, zijn blijven wonen. Dat zij 1000 jaar lang zeemannen en timmerlieden voortbrachten, en grotendeels zelfvoorziendend leefden van de zee, en handel dreven met andere kuststeden. Dat Amelanders afstammen van koning Radboud I en Ivar "Vidfamme" Halfdansson, uit Hervarar Saga.

Generaties en "stambomen" per stad

Bij het zoeken naar connecties heb gezocht naar personen met de achternaam voor 1700, die vervolgens gegroepeerd per start en ingedeeld in 'generaties'. Die generaties zeggen dan iets over mogelijke familiebanden, en namen en vernoemingen kunnen daar ook aanwijzingen voor geven.

Amsterdamse "generaties":

1550

Barent

Jan Dircxs

1580

Roeloff Barentsz, zusters Aeltien en IJtgen

Dirck Jans

1610

Jan

Ian Pieters, vlotschuitvoerder en nachtwerker, mogelijk dezelfde als ^^

Gijsbert

1640

Mariecken

Jan Hansz (MosterTman)

Dirck Gijsbertse

1670

Jan Dircx

1700

Pier/Pieter

1730

Jan Pieters

Jan, Jurriaen

Eerdewijn

1760

Pieter Jans

Gerrit Hendriks

Hermanus

1790

Gerrit

Pieter, Jan Pieters en Pieter Jans lijken Amelandse Mostermannen te zijn, een link met andere Amsterdammers is niet gevonden.

Jurriaen en Gerrit Hendriks waren neven en kwamen net als Hermanus uit Gehrden, Hannover. Gerrit (1783) was een zoon van Gerrit Hendrik. Jan Mosterman uit Osnabrugge met Barendiena Smit blijkt een broer van Jurriaen en kwam mogelijk ook uit Gehrden.

Er lijken dan nog drie "lijnen",

1. Barent, Roeloff;
2. Gijsbert, Dirck, Jan; en
3. Jan, Mariecken

die niet aan de Amelanders te linken zijn. Nog een Eva Mosterman weduwe van Evert Veneman.

Alkmaar

1550

Ysbrandt, Jan

1580

Gerret Ysbrandtsz, Jacbob Jansz

Mogelijk allemaal familie, en, gezien de sterfgevallen, misschien een epidemie niet overleefd.

Enkhuizen

1590

Gerrit

1620

Dirckje Gerrits

Hilversum

1640

Willem Mosterman x Geertie Gerberts

1670

Jan Willems Mosterman, Hilversum x Geertruij Claesen de Beer

Zie Jan Willems voor speculatie over latere generaties.

Rotterdam

1580

Jan Dircxsz

1610

Adriaen Claesz

Antonis Jans

Pieter Ariensz

1640

Ariaen Ariensz

Claes Ariensz

Zeg ken jij de Mosterdman, Mostertman, Mosterman

De Rotterdammers lijken rond 1600 behalve patroniem veelal hun beroep te bezigen. Velen waren (de) mosterdman of mostertman (Frans Meurs). Bij sommigen verwordt dat tot de familienaam, en langzaam wordt dat Mosterman (Ariens).

Eerder collegae dan familie dus.

Mostertman, Mosterman, zeeman Adriaen Claesz (*±1615) is zeeman/schipper maar wordt ook mostertman genoemd. Mogelijk was zijn vader Claes dan "van het Gilde" van mosterdmannen. Ze wonen aan de haven, zijn vrouw verkoopt mosterd: Adriaen was "in de clan" getrouwd, zoals destijds gebruikelijk. Ook zijn zoons (als het zoons waren, niet gewoon matrozen) Ariaen en Claes gaan mee op zee (*1640), en Claes zien we later als schipper Sont passeren. Kan, maar of Claes zoon van Adriaen was weten we niet.

Allen die zullen te kapen varen, Jan, Pier, Claes en Cornelis

De vrouw van Adriaen had een vader Jan, waardoor het goed kan dat ze ook een zoon Jan kregen, die miscchien vader was van deze Pier. En misschien wel dezelfde als de vader van Claes en Cornelis Jansen die Sont aandoen in 1721, die misschien ook wel Pieters vader was.

Dan zijn de Rotterdamse mosterdmannen zeemannen geworden, gaan varen, en heeft er zich één op Ameland gevestigd, waarschijnlijk in de tijd van de 80 jarige oorlog, waar die oorlog op heerlijkheid Ameland misschien wat verder weg leek. Wie weet.

Beroep

De meeste eenvoudige verklaring is doorgaans de beste. Mosterdman is beroep. Beroepen worden vaak achternaam. Een mosterdman zul je vooral in grote steden hebben, en niet op Ameland want hoeveel potje mosterd kun je slijten op Ameland begin 1700? Daarop baseerdede ik de hypothese dat de Rotterdamse Moster(d)mannen op Ameland terecht kwamen. Wat blijkt... misschien waren er toch mosterdmannen op Ameland:

In het ‘Register der patentschuldigen in de gemeente Ameland’ uit 1859 tot 1868 lezen we dat er jaarlijks aan vier tot vijf hand-mosterd-molenaars (patent)recht werd verleend om dit vak uit te oefenen en de mosterd te verkopen. Ook werd er in Hollum in 1849 een mosterdmolen gebouwd, waaraan later toestemming werd verleend om granen te malen. Deze molen stond op het dak van een schuur aan de noordkant van het dorp niet ver van ‘De Verwachting’ Het is verder opvallend dat alleen in het dorp Hollum patenten werden verleend aan hand-mosterdmolenaars, in de drie andere dorpen worden ze niet vermeld. Alhoewel daar geen duidelijke aanwijzingen voor te vinden zijn, mogen we er vanuit gaan dat er in het verleden mosterdzaad op Ameland werd verbouwd. Naar mijn mening zal dit, gezien de patentrechten, hoofdzakelijk op het westelijke deel van het eiland hebben plaatsgevonden.

Dan zal er toch aardig wat mosterdzaad verbouwd zijn, import ligt niet voor de hand. Dan zal niet in 1840 het eerst veldje zijn ingezaaid, en werd er "al langer" mosterdzaad verbouwd en vermalen. Dat zal dan niet uitsluitend voor eigen consumptie geweest zijn, maar er zal in Amsterdam toch zeker een markt voor geweest zijn, en elke export mogelijkheid was natuurlijk welkom op een eiland, dat voor veel zaken van import afhankelijk is. Mogelijk werd er al ver voor 1849 mosterdzaad verbouwd en vermalen, en vindt de naam daar zijn oorsprong. Dan waren er dus ook... mosterdmalers, mosterdmolenaars, mosterdhandelaars.

Het zou kunnen dat er dan vroeg in 1680 al Moster(d)mannen waren, die mogelijk zelfs hun Amelandse mosterd in Amsterdam aan de man brachten. Op zoek naar meer over Amelander mosterd(zaad).

"Eeuwenlang groeide het aantal regels voor het maken van mosterd. Vervuiling bleef tot het midden van de zestiende eeuw een groot probleem, toen regels werden vastgesteld dat alle materialen die nodig waren voor het produceren van mosterd schoon moesten zijn. In 1658 kwamen er regels die de mosterdproducenten moesten beschermen, en werd het een overtreding als je zomaar mosterd maakte. Ondanks de wijdverbreide acceptatie van mosterd en de regels voor de produktie, verminderde de populariteit in het begin van de achttiende eeuw. In Parijs werden er nog goede zaken gedaan, maar over het algemeen was de interesse verdwenen, deels door de nieuwe specerijen die beschikbaar kwamen uit Amerika en het Verre Oosten. De markt herstelde zich en de stad Dijon werd de mosted-hoofdstad toen in 1856 Jean Naigeon de azijn verving door ver jus (het sap van onrijpe druiven)."

Het herstel van de populariteit van mosterd valt ruwweg samen met de bouw van de molen in 1849. Vanaf 1658 moest je dus als "mosterdman" worden aangewezen om mosterd te mogen maken, een halve eeuw later zakte de vraag in, daalde prijs en waren er ongetwijfeld mosterdmannen die iets anders voor de kost moeten gaan doen. Misschien was Pieter wel de laatste mosterdman, net als zijn vader voor hem, en gingen zijn broers varen.

Het Grafelijkheidsrekenkamer: Windrechten vermeldt een Cornelis Abrahamsz. Backer die in 1723 het recht krijgt om een mosterdmolen te bouwen in Krommenie. Geen molen gevonden op Ameland, Amelant, Nes, Hollum, Holm, Ballum, Balm. Het kan dat er "met de hand" werd gemalen (hand-mosterd-molenaars), en dat die molens niet met windkracht werden aangedreven, maar letterlijk met de hand of bijv. met een paard, ezel, os etc. Het kan goed dat e.e.a. niet op grote schaal gebeurde, en dat het geen voltijd beroep was, er werd een keer paar jaar een tonnetje gemaakt, en daar kon het dorp dan mee vooruit.